Vandaag lees ik dat er in Afghanistan voor bijna 1000 miljard dollar aan bodemschatten in de grond is “gevonden”. Toen ik dat zag, zonk mij de moed wat betreft de ontwikkeling van het Afghaanse volk mijlenver in de schoenen. Afghanistan is naar ik verwacht ten dode opgeschreven nu blijkt dat zij haar geld gewoon uit de grond zou kunnen scheppen. En dan heb het niet eens over de onvermijdelijke ruzie en strijd die gaat ontstaan om het eigenaarschap van al dat fraais – of over wie de concessies uit gaat geven aan de multinationals die rijk gaan worden over de ruggen van de lokale bevolking. Daarover koester ik geen enkele illusie.
Dat bodemschatten zorgen voor stront aan de knikker, zien we overal. Het blote, irritante feit dat Shell de vruchten plukt van de dodelijk desastreuze en mensonterende olie-diefstal in Nigeria is ondertussen goed gedocumenteerd. De aandeelhouders krijgen het geld en de lokale corrupte elite wordt in het zadel gehouden. Maar de mensen zelf, die op de olie leven en er eigenlijk van zouden moeten profiteren, moeten het maar doen met vervuilde waterplaatsen en dikke olieplassen, die al zo zijn uitgehard dat ze bijna niet meer uit het landschap kunnen worden verwijderd.*
Die piraterij van de multinationals die samenwerken met de corrupte lokale machthebbers, zal ook Afghanistan wel de goot in gaan helpen. Daar ben ik niet bang voor. Het is nu eenmaal de manier waarop multinationals dat soort dingen aanpakt. Mensenlevens betekenen niets voor ze. Alleen de aandeelhouderswaarde geldt. We kunnen het gewoon hardop zeggen, al doen we dat zelden: die grote industriejongens zijn gewoon slechte mensen! Het is tuig van de richel, dat graait waar het graaien kan. En als daarbij anderen het leven laten, of letterlijk in de bagger verzuipen – of als dichter bij huis de samenleving het verlies op hun gammele ondoorzichtige financiële transacties moet betalen met haar zuurverdiende belastinggeld – dan zal ze dat worst zijn. Die gasten kunnen echt alleen maar aan zichzelf denken. Daarvoor worden ze ook betaald. De mensheid, die zal ze een zorg zijn.
De multinationals zullen echter niet als enige instrumenteel zijn in het naar de hel voeren van Afghanistan; zelfs niet als je daarbij het corrupte regime dat het land nu bestiert optelt. Sterker nog: ook niet als je daar nog eens naast zet wat de plaatselijke krijgsheren allemaal gaan uitvreten om zich van de zeggenschap over de schatten meester te maken. Deze micro-geopolitiek zal niet het meest desastreuze effect op de bevolking hebben. Het ergste wat de Afghanen eigenlijk is overkomen, is de ontdekking dat ze op een berg geld zitten die het mogelijk maakt dat Afghanistan een rijk en welvarend land kan worden, zonder dat de Afghanen daar zelf erg veel voor hoeven te doen. Dat klinkt misschien tegenstrijdig, maar dat is hoe het werkt. Kijk maar naar het Midden-Oosten.
In het Midden-Oosten zit een grote plens olie in de grond, die de regio goed laat boeren. Anderzijds houdt het ook een elite in het zadel, die monomaan, repressief en sociaal-cultureel achterlijk is. Een groot deel van dat gebied leeft nog in de middeleeuwen omdat de bevolking geen reden heeft om zich te ontwikkelen. Die doen dat dus ook niet. Er is geen overheid die significant belasting heft, want die heeft dat niet nodig. De staat haalt zijn geld uit de grond.
De afwezigheid van een serieuze belastingplicht zorgt ervoor dat de doorsnee Achmed met de Keffiyeh niet het idee heeft dat hij zich moet ontwikkelen, mentaal moet innoveren, bedrijvig moet zijn of zich anderszins in iets vergaand moet bekwamen om zijn schuld aan de staat te voldoen. Die schuld is er niet, want het openbare bestuur en de infrastructuur worden betaald met wat er uit de grond komt. Als gevolg daarvan is de eis voor een menselijk en adequaat bestuur ook afwezig, want het is toch allemaal gratis. Alleen wie betaalt kan eisen stellen, nietwaar? En kiesrecht? Voor een betere openbare sector en beter bestuur? Met al dat geld voor het oprapen waarmee de heersende elite zichzelf overeind houdt? Echt niet! Een democratisch bestuurd volk zou zo maar voor andere leiders kunnen kiezen… als er een oppositie zou zijn die dat faciliteert. Maar ja, daarvoor heb je weer een goed opgeleide en actieve bevolking nodig, met de motivatie om zichzelf te verbeteren. Maar als het geld voor het oprapen ligt, dan is een zichzelf respecterende natie het laatste wat je krijgt.
Ik durf te stellen dat als Nederland uit zichzelf rijk was geweest, dan was het nu al lang onder de golven verdwenen. Gelukkig was er hier sinds mensenheugenis alleen maar klei en hebben we ons tot op een dusdanig niveau moeten ontwikkelen, dat we van onze RijnAnus de best gecontroleerde badkuip op deze planeet hebben gemaakt. De gasbel is gelukkig pas heel laat ontdekt en was te klein om onze vooruitgang echt in de weg te zitten. Daarom is het hier nu zo goed toeven, in deze alleszins acceptabele democratie. Zo!
Wat Dambisa Moyo over Afrika in verband met de ontwikkelingshulp zegt, geldt ook voor andere landen in verband met hun bodemschatten. En ik zie niet dat het in Afghanistan – in weerwil van de westerse hebberigheid en de honger naar macht van de lokale elites – anders zal gaan. Ik hoop wel van ganser harte dat ik dit keer ongelijk heb. Dat is beter voor Afghanistan en beter voor de mensheid. Het zou toch mooi zijn voor een keer; multinationals die zich acceptabel en eerbaar gedragen, machthebbers die echt het beste voor hun mensen willen, en een bevolking die zelf van haar rijkdommen profiteert.
Het onderstaande plaatje waarop staat aangegeven wat waar in de grond zit heb ik dankbaar geleend van de Volkskrant van 15 juni 2010.
