Wat is het verband tussen een Iraniër die zichzelf op De Dam in brand steekt en overlijdt, een puber die amok loopt in een winkelcentrum en daarbij zes mensen het leven uit schiet en vele andere levens verwoest, de regelmatig voorkomende “familiedrama’s” in die brave kleingeruite woonwijken en een zichzelf op televisie volledig voor schut zettende Japanner?
Ik had er al wel eens zijdelings over nagedacht, maar gisteren wees iemand mij op een interessant fenomeen dat hij in de media had opgepikt. Het lijkt erop dat ons land vergeven is van de tikkende menselijke tijdbommen, die op enig moment zullen afgaan, tenzij ze worden “gecheckt” door een gunstig toeval, een oplettende burger, een alerte inlichtingendienst of een onverwachte meevaller. Hoe het ook zij, we hebben misschien wel een groot probleem dat niet zichtbaar maar wel levensgevaarlijk is. De nitty-gritty ervan laat zich bijna uitrekenen. Waar gaat dit over?
Daar kom ik op. Maar eerst nog iets anders…: Het is geinig om te zien hoe verbaasd we hier over het algemeen zijn over de hoge zelfmoordcijfers in Japan. Van Zweden daarentegen begrijpen we dat veel beter. Dat is een land dat koud is en een kamerbreed bladerdek kent dat de zon bijna overal buitensluit – en waar de mensen van melancholie aan elkaar lijken te hangen. Als die zichzelf van kant maken dan zien we daar de zin wel van in. Je zou het tijdens een vakantie bijna zelf overwegen in dat Scandinavische bos. Maar Japan?
Japan is een succesvol en rijk land dat ook nog eens bol staat van de buitenissige tv shows waarbij de Japanners laten zien dat ze zich werkelijk nergens voor lijken te schamen. Ze doen daar opdrachten die bijzonder on-charmant kunnen overkomen voor de camera, trekken daarbij regelmatig hun kleren uit en verrichten zonder enige gêne allerlei handelingen die ze door een moderator worden opgedragen.* Daarnaast hebben ze voor de gewone stervelingen ook nog eens een rijke karaoke traditie, waarbij het de bedoeling is om jezelf zo snel mogelijk voor paal te zetten voor het oog van je collega’s en je vrienden. Recupererend zou je kunnen denken dat Japanners werkelijk nergens mee kunnen zitten. Dus wat zou hen er nu toe kunnen drijven om zo vaak zelfmoord te plegen?
Het fenomeen dat alle hierboven beschreven gruwelijkheden met elkaar verbindt is – als je het mij vraagt – wanhoop. En wanhoop is, zoals iedereen weet, net zoals angst en kwaadheid, een slechte raadgever. Wanhoop drijft je tot daden die je onder een normaal functionerend mentaal regime niet eens zou bedenken – laat staan uitvoeren.
Als we kijken naar Japan, dan zien we daar een sterk prestatiegerichte maatschappij, die de Japanners al op zeer jonge leeftijd doordringt van de noodzaak om uitmuntende resultaten te behalen bij alles wat ze doen. Ik heb me laten vertellen dat zelfs de toelating tot de kleuterschool vooraf gegaan wordt door een test. En die worden geoefend met behulp van kostbare “tutors” waarvoor de ouders grif grote sommen geld betalen. Eenmaal op school wordt er door de junioortjes veel gepest en getreiterd, met als slachtoffers de klasgenootjes die het snelle en moordende tempo van de school en de maatschappij niet zichtbaar kunnen bijbenen. Het gevolg is dat er veel stress ontstaat in die heel jonge kinderen, die regelmatig uit pure ellende dan maar besluiten uit het leven te stappen. Het zijn in verhouding veel erg jonge mensen die dat in Japan doen. Het is de buitengewoon trieste bijwerking van een berucht rigide volksattitude.
We zouden verleid kunnen zijn om te denken dat wij hier verschoond zijn van Japanse uitwassen. Maar het nieuws van de laatste tijd vertelt ons een ander verhaal. Prestatiedruk is hier misschien minder een issue, maar druk is er wel degelijk.
De familiedrama’s die we al langer kennen, wijzen steevast naar een ouder die zich zo getergd voelt door zijn of haar ex, de voogdij-instanties, de gammele contactregelingen en de alimentatieplicht, dat ze, na keer op keer tegen een muur op te lopen, op het onfrisse idee komen om dan maar het hele gezin – moeder, kinderen en zichzelf incluis – om het leven te brengen. Het is maar één voorbeeld, maar er zijn legio situaties waarin iemand zich totaal gemangeld kan voelen door de maatschappij, onwillige bureaucraten, onmenselijke regelgeving en wat dies meer zij.
Wat gebeurt er eigenlijk in het hoofd van een puber die zijn wapens leegschiet in een school of een winkelcentrum? Het laatste exemplaar van enkele dagen geleden had schijnbaar psychische problemen en [toch] de beschikking over vuurwapens. Het lijkt erop dat er iets in de jongen knapte waardoor hij ver genoeg doorsloeg om een definitieve ambitie voor het hiernamaals te koesteren – maar dan wel in gezelschap. Zijn wanhoop – met redenen die we alleen door speculatie kunnen benaderen – hebben een bijzonder dodelijk resultaat gehad.
En dan die arme Iraanse man op De Dam, die zichzelf heeft gedood en daarbij een uitermate pijnlijk wapen van keuze had. Toen hij zichzelf verbrandde had ik helemaal niet door waarom hij dat deed. Mij is later verteld dat hij volledig klem was gezet in de Nederlandse bureaucratie, die hem – geheel buiten zijn macht om – zou gaan uitleveren aan het land van herkomst omdat er geen acceptabele omstandigheden zouden zijn om hem asiel te verlenen. Hij kon namelijk geen officiële papieren overleggen! (SIC!) Welke vluchteling kan dat eigenlijk wel? Het lijkt erop dat hij met zijn daad heeft gekozen voor een dood in Amsterdam in plaats van Teheran. In zijn optiek had hij in ieder geval geen schijn van kans meer tegen ons “humane” asielbeleid en ook niet tegen de repressie van het land waaruit hij vluchtte. Hoe triest kan het eigenlijk worden? Voor wat het waard is: ik voel als (tegenwoordig) parlementair Nederlander wel enige verantwoordelijkheid voor dit volstrekt onnodige sterven.
Vanuit verschillende hoeken komen de commentaren over het “hoe dit toch heeft kunnen gebeuren”, en de gemeenschappelijke schaapachtigheid van ons zogenaamde onbegrip is bijna stuitend. Als we om ons heen kijken zouden we de vele wortels van de tot waanzin drijvende wanhoop toch duidelijk kunnen zien. Wie kent er geen verhaal over een of ander schrijnend geval, waarbij iemand zodanig tussen de wal en het schip valt, dat deze maatschappij hem letterlijk uitsluit en vermorzelt? Die maatschappij doet dat met haar regeltjes en procedures, die niet zijn toegesneden op de noden van een enkele individu, maar die zijn bedoeld om de samenleving als geheel tegen al teveel interne fluctuaties te beschermen. Een schietpartij in een winkelcentrum, een ouder die zijn partner en kinderen vermoord of een zelfverbranding op de Dam zijn zulke fluctuaties – zij het een extreme.
Wat mij persoonlijk zorgen baart is de ingebakken spanning die in onze hoogtechnologische maatschappij lijkt rond te spoken. De gemiddelde brave burger wordt al nerveus als hij zijn Facebook een dag niet ziet, omdat hij zich dan van zijn “vrienden” geïsoleerd waant. De vrijheid die we door Internet verwerven draagt zo ook een aperte onvrijheid met zich mee. Wanneer lezen we in het nieuws dat iemand door digitale isolatie uit zijn voegen is gesprongen?
Op ons werk zetten we het personeel ook onder oneigenlijke druk – althans, dat zie ik op mijn universiteit. Dé technologische afdeling bij uitstek, namelijk ICT, draagt een eigenaardige dichotomie in zich, die zichtbaar onfrisse sporen trekt bij het personeel, dat regelmatig de wanhoop voelt stijgen. Enerzijds ligt er de eis – van de directie – om strak procedureel te werken, zodat de dienstverlening is gewaarborgd; anderzijds wordt er wel een flexibiliteit in denken en werken gevraagd – door de leidinggevende – die volledig detoneert in een strak geleide omgeving. Als je ergens iemand gek mee krijgt, dan is het wel met die onoverbrugbare tegenstelling. Als werknemer weet je in ieder geval één ding zeker: er valt altijd wel iets over je te zeiken.
Het lijkt erop dat we rekening moeten gaan houden met veel meer uitwassen van het gewelddadige soort dan we nu voor lief willen nemen. Het voelt aan als een inherent civilisatieprobleem. Ikzelf ben serieus aan het overwegen of het Zafrikaanse Kaapstad geen veiliger oord is voor mijn gezin en mijzelf. Daar hoort geweld tenminste nog ouderwets gezellig bij een beroving of een car-jack. Die Zafrikanen zijn veel te relaxed om zo door te slaan dat ze op de bonnefooi een winkelcentrum leegschieten. Of denk ik dat alleen maar? Hoe het ook zij, ons land wordt er met de toenemende regeldruk en prestatiedrang niet veiliger op. Het wordt tijd om daar eens heel goed over na te denken.
*) Laat ik het hier trouwens maar niet hebben over de zwaar gedebiliseerde shows zoals Oh-Oh Cheriso of Tirol of zo . Zijn dat misschien ook pointers naar een zwaar getroebleerde jeugd van die deelnemers die zichzelf zo verschrikkelijk te kijk zetten? Ik ga de correcte namen van dat vullis niet eens opzoeken, want dat is net een paar tandjes te ver beneden mijn stand.….
