Het is twee dagen na het Braziliaanse debacle van Bolsonaro. Hij is de trieste nieuwe ster aan het autoritaire firmament dat vandaag de dag dreigend boven de wereld hangt. Een nieuwe Sterke Man stapt op het wereldtoneel, zichzelf schaamteloos “De Tropische Trump” noemend.
De oud-legerkapitein heeft waarschijnlijk niet door dat zijn grote voorbeeld Trump nog geen halve seconde in de strijdkrachten van zijn land heeft gediend.
We moeten er niet blij mee zijn, de opmars van de sterke man, want Hij is vooral een Sterk Probleem. De tegenwoordig zo hippe dictatoriale landsleider is een slechte voorbode voor het lot van de vrije democratie. Ik wil geen onheilsprofeet zijn, maar de omstandigheden van de wereld van nu lijken veel op die van de wereld van de 1920–30’s. De wereld toen was een chaos, de politiek was versplinterd, hier en daar (midden-Europa) uiterst geradicaliseerd en sterk gepolariseerd. Daarnaast kwam de mondiale economie haast krakend tot een stilstand.
Het verschil met toen zit hem onder andere in het ontwikkelingsniveau van nu: de economische opmaak en slagkracht van de V.S., China en vooral Rusland zijn totaal verschillend dan toentertijd. Zowel China als Rusland (toen de Sovjet Unie) waren onderontwikkelde samenlevingen. Stalin heeft Rusland met de tweede wereldoorlog als wrikijzer veranderd van een boerenkinkelstaat naar een geïndustrialiseerde speler van giga-formaat. De V.S. werd door die oorlog een supermacht; zowel wat economie als wat militaire kracht betreft, want die Amerikaanse atoombom en hun conventionele proliferatie was er zonder WWII waarschijnlijk nooit geweest. Ofwel, oorlog is een hele goede voedingsbodem voor zowel de technologische als de economische vooruitgang. Om maar een voorbeeld te noemen: de prime mover voor de ontwikkeling van het commercieel zo onmisbare InterNet was de Koude Oorlog. Ook Duitsland was nu nergens geweest zonder WWII en de daaropvolgende wederopbouw, die een belangrijk onderdeel van het Marshall-plan was. Het gevolg is dat tegenwoordig zowel de V.S. als Rusland én China sterke landen zijn, die beschikken over een aanzienlijk kernwapenarsenaal.
De overeenkomst met de 1920–30’s zit hem in het desperate volk dat ineens zoveel waarde hecht aan de Man Boven Iedereen, die toegedicht krijgt dat hij de grote problemen van het volk kan oplossen. Het plaatje hierboven laat de huidige lichting van autocraten zien. Het gaat het volk daarbij om meer dan alleen de hang naar crisismanagement, want niet alle landen die nu voor een de facto dictator hebben gekozen verkeren in een duidelijk zichtbare crisis. Het populistische electoraat neemt desondanks toch een crisis waar, en dat is die van de eindigheid van haar resources en de schijnbare puinhoop van het politieke- en democratische proces. Het zijn sentimenten die onvermijdelijk uitmonden in xenofobie, een nieuw antisemitisch reveille, isolationisme en de buitengewoon schadelijke doctrine van het patriottisme. Wat dat laatste betreft: ik ben duidelijk een latente Trotskist, zij het een niet onverdeeld communistische.
De sterke man is in opkomst omdat het volk dat hem kiest steeds minder politiek wordt. Er worden meer mensen gekozen op persoonlijkheid en/of specifieke topics en retoriek dan op ideologie, omdat de ideologische scholing van weleer is verdwenen. Wie leest er zijn kinderen ’s avonds voor het eten nog voor uit de bijbel, het Rode Boekje of Het Manifest? Waarschijnlijk gebeurt dat slechts nog bij wat franjebewegingen in de marge. Als je het idee dat je voor ouderwets politieke scholing bent ergens laat vallen, dan wordt je met de nek aangekeken (en waarschijnlijk uitgelachen).
Populisme door acute ontideologisering (richting fascisme) is in zichzelf een gevaarlijke ontwikkeling; eentje die vlak voor het midden van de vorige eeuw in heel Europa de Führerstaat vrij baan heeft gegeven en het fascisme in haar verschillende vormen overal populair maakte. Ik denk dat niemand dat nog een keer wil zien gebeuren, behalve dan de nieuwe proto-Führers die nu aan de macht zijn. De vraag is hoe autonoom de beweging naar zo’n wereld echter is. Er zijn denkers die daarover niet positief zijn; de golfbeweging van liberaal naar autoritair en weer terug is volgens hen iets dat zal blijven bestaan zolang er mensen-gemeenschappen zijn. Als dat zo is, dan weten we ook in welke democratische dip we het komende tijdsvak zitten.
