Bij het naderen van Bevrijdingsdag en de voorliggende dodenherdenking is het goed om te bedenken dat de wereld er 80 jaar geleden anders – evenwel met treffende gelijkenissen – uitzag dan nu. Het is in 1938 bijna zo ver: een jaar later, op 1 september 1939, beginnen de Duitse strijdkrachten aan de invasie van Polen, na twee weken gevolgd door die van Rusland. Drie jaar later – in 1942 – escaleert het conflict in een wereldoorlog wanneer Japan door haar aanval op Pearl Harbour de V.S. in de strijd betrekt. Het is het begin van het einde voor Adolf Hitler.
De val van Hitler in de lente van 1945 wordt door ons in de regel gezien als het einde van het fascisme in Europa. Dat beeld klopt alleen niet. Daarvoor zijn twee belangrijke showstoppers aan te wijzen, namelijk: pas in 1975 stierf Franco, dé als nationalist vermomde fascistische dictator van Spanje, waarna het land kon worden omgevormd tot een constitutionele monarchie met overigens nog steeds zeer onfrisse trekjes.
Ten tweede was het fascisme zo diep in Europa verweven dat het niet met een enkele klap kon worden uitgeschakeld. Zowel in Duitsland als in Italië zijn er naoorlogse zuiveringen geweest (Entnazifizierung), maar die waren alles behalve volledig. In beide landen hebben de bruin/zwarthemden tot ver na de oorlog belangrijke posities bekleed in de samenleving. Het is logisch. Een breedgedragen “Volksempfinden” krijg je niet zomaar uitgeroeid en dat geldt in het bijzonder voor het zeer emotionele en irrationele fascisme. Die beruchte voorloper ervan, het populisme, is nog veel hardnekkiger. Het is niet voor niets dat we ons nu ook weer (grote) zorgen (zouden moeten) maken.
De door de Europese volkeren gepercipieerde chaos van na de Eerste Wereldoorlog werd door populistische elementen als momentum gebruikt voor de vorming van op fascistische principes geënte dictaturen. Dat gebeurde overal, alleen herinneren we ons collectief slechts de Duitsers en de Italianen als boosdoeners. Wat die twee landen aangaat moeten we vooral niet vergeten dat hun draai naar het fascisme door heel Europa als gunstig werd gezien. Iedereen was namelijk als de dood voor het sinds 1917 uit Rusland opkomende bolsjewisme, iets wat Hitler met zijn hordes tenminste kon tegenhouden. Ook Mussolini werd Europabreed gezien als de redder van kerk en volk die de communisten wel zou stoppen. Dat foefje is inderdaad geslaagd, zij het in aangepaste vorm en met een uiteindelijke grens die iets verder naar het westen lag dan gepland. Je kunt tenslotte niet alles hebben.
De boodschap hier is dat we alerter moeten zijn op fascistische tendensen dan we lijken te zijn, afgemeten aan de berg boter die we wat dat betreft op ons hoofd hebben en het beperkte inzicht dat ik in onze vaderlandse pers zie. Populisme, fascisme en andere bedreigingen van onze democratieën liggen wereldwijd op de loer; bijvoorbeeld in de vorm van “on-line democratie” of bindende referenda. Laten we vooral niet vergeten dat zowel Mussolini als Hitler door hun eigen volk op de troon zijn gezet, iets wat hier ook kan gebeuren.
Als ik nu naar Amerika kijk dan zie ik genoeg molestatie van het federale staatsapparaat, de vrije pers en het democratische proces in het algemeen, om me af te vragen of ze daar niet richting een dictatuur gaan. Een aantal van onze oostelijke Unie-genoten is wat dat betreft niet veel beter. Als we Antonio Gramsci moeten geloven en zijn historische golfbeweging echt bestaat, dan zitten we binnenkort weer onder de absolute plak van een of andere idioot. Ik ben wat dat betreft bang dat zo’n leeghoofd als Donald Trump zich zeer adequaat classificeert voor een dergelijke vacature. Met andere woorden: we zijn nog niet van de fascisten af en het is maar zeer de vraag of we dat ooit zullen zijn. Het zit misschien wel in onze natuur…
